Vô ngã là một trong ba dấu ấn của chân lý (Tam Pháp Ấn) trong Phật giáo, khẳng định rằng không có cái "tôi", "ta", hay "bản ngã" nào là thường hằng, độc lập và bất biến. Đây là một trong những giáo lý trung tâm của Phật giáo, giúp ta giải thích bản chất thực sự của con người và vạn vật, nhấn mạnh rằng cái tôi mà chúng ta gắn bó và bám víu chỉ là một ảo tưởng do sự vô minh tạo ra.
"Vô" nghĩa là không, "ngã" nghĩa là cái tôi hoặc bản ngã. Trong Phật giáo, cái tôi không phải là một thực thể cố định hay độc lập mà là một khái niệm vô cùng biến đổi. Cái "tôi" mà chúng ta nhận thức trong cuộc sống chỉ là sự kết hợp tạm thời của các yếu tố vật lý, tinh thần và cảm xúc, tất cả đều phụ thuộc vào nhau và luôn thay đổi. Do đó, không có một bản ngã vĩnh viễn hay một linh hồn độc lập nào tồn tại trong con người. Phật giáo khẳng định rằng sự tin tưởng vào một bản ngã cố định là nguồn gốc của khổ đau và phiền não.
Phật giáo sử dụng khái niệm Ngũ Uẩn (Sắc, Thọ, Tưởng, Hành, Thức) để giải thích rằng con người chỉ là sự kết hợp của năm thành phần này, và tất cả đều vô thường, không có sự tồn tại độc lập của một cái "tôi". Cụ thể:
Sắc: Thân thể vật lý, là cái mà chúng ta thấy, chạm vào và cảm nhận qua các giác quan. Nó không phải là bản ngã cố định mà chỉ là sự hợp thành của các yếu tố vật chất.
Thọ: Cảm giác, bao gồm cảm giác vui, buồn, yêu thích, ghét bỏ. Cảm giác này cũng thay đổi không ngừng và không phải là một phần của cái "tôi" vĩnh cửu.
Tưởng: Nhận thức, sự hình thành hình ảnh và khái niệm trong tâm trí. Nhận thức của chúng ta về thế giới cũng thay đổi theo thời gian và không có gì là cố định.
Hành: Tâm lý, ý chí, là những sự chuyển động của tâm thức. Tâm trạng và mong muốn của chúng ta luôn thay đổi và không thể gọi là "tôi" thực sự.
Thức: Ý thức, là khả năng nhận biết và hiểu biết về thế giới xung quanh. Ý thức cũng không tách biệt khỏi sự thay đổi và luôn lệ thuộc vào các yếu tố khác.
Tất cả các uẩn này liên tục thay đổi và không có gì trong đó là cái "tôi" thật sự. Mỗi thành phần này đều là sự kết hợp của những yếu tố khác, không có một bản thể độc lập, vĩnh viễn.
Không chỉ con người, mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ cũng không có bản chất cố định. Phật giáo nhìn nhận rằng tất cả mọi sự vật, hiện tượng, từ những vật thể vật lý đến những hiện tượng tinh thần đều không tồn tại độc lập, mà chỉ là sự kết hợp tạm thời của các duyên (nguyên nhân và điều kiện). Khi các điều kiện thay đổi, mọi thứ sẽ tan biến và không còn tồn tại như trước. Vạn vật là một chuỗi liên kết không ngừng biến đổi, và không có gì có thể được gọi là bản thể vĩnh cửu hay bất biến.
Con người thường bám víu vào ý tưởng về một cái "tôi" độc lập và vĩnh viễn. Chính điều này đã dẫn đến tham lam, sân hận và đau khổ. Khi chúng ta nhận thức rằng cái "tôi" của mình bị tổn thương hoặc mất mát, chúng ta sẽ trải qua những cảm giác đau đớn không cần thiết. Cái tôi mà chúng ta nắm giữ trong tâm trí trở thành một nguồn gốc của tất cả các cảm giác tiêu cực, khiến cho chúng ta liên tục đẩy bản thân vào vòng xoáy của sự chấp ngã và khổ đau.
Nhận thức rằng không có cái "tôi" bất biến giúp giảm bớt sự bám víu và từ đó loại bỏ được đau khổ. Khi con người hiểu rằng cái "tôi" chỉ là một sự kết hợp tạm thời của các yếu tố vật lý và tinh thần, họ sẽ không còn dính mắc vào những thứ không bền vững, không còn tìm kiếm hạnh phúc từ những thứ bên ngoài. Việc thấu hiểu Vô ngã là bước quan trọng để giải thoát khỏi luân hồi (sinh tử), đạt được Niết Bàn – trạng thái mà ở đó không còn có sự phân biệt giữa cái tôi và thế giới xung quanh, không còn khổ đau hay phiền não.
Khi hiểu rằng không có cái "tôi" tồn tại độc lập, người tu hành sẽ:
Buông bỏ những dính mắc vào thân xác, cảm xúc và tư tưởng: Họ không còn tự coi mình là trung tâm của vũ trụ, không còn bám vào hình hài hay cảm giác của bản thân. Sự tự do này giúp họ đạt được sự bình an nội tâm.
Đạt được sự bình an: Khi không còn bị ràng buộc bởi ý niệm về bản thân, hành giả sẽ không còn chịu sự tác động của tham sân si. Mọi cảm xúc sẽ không còn dẫn dắt họ vào những hành động hại mình, hại người và không còn làm khổ tâm họ nữa.
Vô ngã là một giáo lý sâu sắc trong Phật giáo, khẳng định rằng không có cái "tôi" hay bản ngã cố định trong con người và vạn vật. Việc thấu hiểu Vô ngã giúp con người buông bỏ bám chấp, vượt qua khổ đau và tiến tới giác ngộ. Khi nhận ra rằng bản ngã chỉ là một sự ảo tưởng, chúng ta sẽ giải thoát khỏi sự ràng buộc của nó, đạt được sự tự do và an lạc, và đi đến con đường giải thoát cuối cùng, Niết Bàn.