Thọ là yếu tố thứ bảy trong chuỗi 12 Nhân Duyên, đại diện cho các cảm giác sinh khởi từ sự tiếp xúc (Xúc) giữa sáu căn (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý) và các đối tượng bên ngoài (sáu trần: sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp). Thọ là trải nghiệm chủ quan mà mỗi chúng sinh cảm nhận, đóng vai trò trung tâm trong việc dẫn dắt các phản ứng tâm lý, hành động và tạo nghiệp.
Cảm giác được chia làm ba loại chính:
Khổ thọ:
Là cảm giác khó chịu, đau khổ, gây phiền não.
Ví dụ: Cảm giác đau đớn khi bị thương, nỗi buồn khi mất đi người thân hoặc sự khó chịu khi gặp thời tiết khắc nghiệt.
Lạc thọ:
Là cảm giác dễ chịu, hạnh phúc, mang đến sự thoải mái.
Ví dụ: Sự vui sướng khi đạt được điều mong muốn, cảm giác thư thái khi nghỉ ngơi trong không gian yên tĩnh.
Xả thọ:
Là cảm giác trung tính, không thuộc về khổ hay lạc.
Ví dụ: Cảm giác bình thường khi không có tác động mạnh như lúc ngồi yên trong trạng thái không quá vui hay buồn.
Nguồn gốc từ Xúc
Thọ sinh khởi trực tiếp từ Xúc – sự tiếp xúc giữa căn (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý) và trần (hình dạng, âm thanh, mùi, vị, xúc, pháp) thông qua ý thức.
Mỗi loại Xúc tạo ra một cảm giác khác nhau, từ đó sinh khởi Thọ tương ứng.
Dẫn đến Ái
Khi trải nghiệm Thọ, chúng sinh dễ dàng bị cuốn vào các phản ứng tâm lý:
Với lạc thọ sinh khởi tham ái, muốn níu giữ cảm giác dễ chịu.
Với khổ thọ phát sinh sân hận, muốn trốn tránh khổ đau.
Với xả thọ, do cảm giác trung tính, vô minh thường làm chúng sinh không nhận ra bản chất của nó dẫn đến sự bám víu vi tế.
Nguyên nhân của Ái:
Thọ chính là cánh cửa dẫn đến Ái – yếu tố tiếp theo trong chuỗi Nhân Duyên.
Tham ái, sân hận và vô minh phát sinh từ Thọ trở thành động lực duy trì luân hồi khi chúng sinh không ngừng tạo nghiệp để đeo bám vào các cảm giác.
Tăng trưởng nghiệp:
Các phản ứng tâm lý từ Thọ thúc đẩy hành động (nghiệp), tạo thành chuỗi nguyên nhân dẫn đến sự tái sinh, tiếp tục chu kỳ sinh tử.
Ví dụ: Khi cảm nhận lạc thọ, hành động bám víu tạo nên nghiệp tham ái; khi khổ thọ xuất hiện, hành động chống đối tạo nên nghiệp sân hận.
Quán sát cảm giác: Thực hành Tứ Niệm Xứ, đặc biệt là Quán Thọ, giúp hành giả nhận diện rõ ràng từng loại cảm giác ngay khi chúng sinh khởi, tránh rơi vào vòng bám chấp hoặc phản ứng theo thói quen.
Thấy rõ vô thường: Hiểu rằng mọi cảm giác – dù là khổ, lạc hay xả – đều có tính chất vô thường, sinh rồi diệt. Nhận thức này giúp giảm thiểu sự bám víu và phản kháng, giải phóng tâm khỏi khổ đau.
Phát triển trí tuệ (Tuệ): Thọ là kết quả của Duyên Khởi, không có "ta" hay "của ta". Khi trí tuệ phát triển, hành giả hiểu rằng cảm giác chỉ là hiện tượng khách quan, không có thực chất để bám chấp, từ đó đoạn trừ tham ái và sân hận.
Thọ là một trải nghiệm không thể thiếu trong đời sống của chúng sinh, nhưng nó cũng là cội nguồn của tham ái và vô minh nếu không được quán chiếu đúng đắn. Bằng cách nhận diện và quán chiếu bản chất của Thọ, hành giả có thể đoạn trừ các phản ứng tiêu cực, giảm bớt khổ đau và tiến đến sự giải thoát khỏi vòng luân hồi.