Thức, yếu tố thứ ba trong chuỗi 12 Nhân Duyên, tượng trưng cho sự nhận biết, ý thức về thế giới và là cầu nối giữa nghiệp của đời sống trước với đời sống mới. Thức không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành một chúng sinh mới mà còn duy trì vòng luân hồi qua sự tiếp nối của nghiệp lực.
Nguồn gốc từ Nghiệp: Thức không tự nhiên sinh khởi mà xuất phát từ Nghiệp – những hành động có chủ ý (Hành) được tích lũy qua các đời sống trước. Chính nghiệp lực này tạo điều kiện cho Thức tồn tại, trở thành yếu tố đầu tiên gắn kết giữa kiếp sống cũ và kiếp sống mới.
Ý thức trong đời sống mới: Khi Thức phát sinh, nó kết hợp với danh (tâm) và sắc (thân) để tạo nên một chúng sinh hoàn chỉnh. Thức là khởi điểm cho vòng đời mới, đồng thời duy trì chu kỳ sống trong vòng luân hồi nơi khổ đau tiếp diễn.
Kết nối giữa kiếp sống: Thức là nhân tố quan trọng mang theo nghiệp lực từ đời sống cũ, thiết lập nền tảng cho sự tái sinh. Không có Thức, nghiệp không thể truyền tải và vòng luân hồi không thể tiếp tục.
Nền tảng nhận thức: Thức đóng vai trò là nguồn gốc của nhận thức, giúp con người nhận biết thế giới qua sáu giác quan (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý). Nhờ Thức, con người trải nghiệm và phản ứng với các đối tượng bên ngoài, tạo nên dòng chảy liên tục của tâm thức.
Điều kiện cho Ngũ Uẩn: Thức cùng với Sắc, Thọ, Tưởng, Hành tạo thành một cá thể hoàn chỉnh. Nó là điều kiện để chúng sinh trải nghiệm thực tại và cũng là nguyên nhân khiến con người tiếp tục đối mặt với khổ đau.
Tái sinh: Thức không phải là một "linh hồn" hay một "cái tôi" bất biến mà là một dòng chảy liên tục của sự nhận biết, chịu sự chi phối bởi nghiệp. Chính sự vô minh và chấp thủ khiến dòng chảy này không dừng lại, dẫn đến sự tái sinh trong những kiếp sống mới.
Luân hồi bất tận: Khi Thức tiếp tục sinh khởi do sự duy trì của nghiệp lực, chúng sinh không thể thoát khỏi chuỗi sinh, lão, bệnh, tử. Đây là vòng luân hồi bất tận mà Thức là một yếu tố quan trọng duy trì.
Phát triển Chánh niệm: Đức Phật nhấn mạnh rằng để hiểu rõ bản chất của Thức, chúng sinh cần thực hành Chánh niệm. Bằng cách quan sát Thức, nhận diện sự sinh khởi và diệt mất của nó, con người sẽ hiểu rõ bản chất vô thường và không bám chấp vào nó.
Thực hành thiền quán: Thiền quán là phương pháp hữu hiệu để thấu hiểu sâu sắc về Thức. Qua thiền, người thực hành sẽ nhận ra rằng Thức chỉ là một tiến trình tâm lý phụ thuộc duyên khởi, từ đó buông bỏ sự chấp thủ và không để nó dẫn dắt vào vòng luân hồi.
Phát triển trí tuệ (Tuệ): Khi trí tuệ được khai sáng, con người sẽ thấy rõ rằng Thức không phải là một thực thể độc lập mà chỉ là một phần của dòng duyên khởi. Hiểu được điều này giúp chúng sinh đoạn trừ vô minh – nguyên nhân chính dẫn đến luân hồi – và đạt được sự giải thoát hoàn toàn.
Thức không phải là một thực thể cố định hay vĩnh viễn mà là một tiến trình liên tục chịu sự ảnh hưởng của nghiệp và duyên khởi. Nhận thức rõ bản chất của Thức là bước quan trọng trong việc giải thoát khỏi sự chấp thủ vào "cái tôi", đồng thời chấm dứt vòng luân hồi bất tận. Khi hiểu rõ và chuyển hóa được Thức, chúng sinh sẽ tìm thấy con đường dẫn tới an lạc và giác ngộ hoàn toàn.