Xúc là yếu tố thứ sáu trong chuỗi 12 Nhân Duyên, đại diện cho sự tiếp xúc giữa sáu căn (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý) với sáu trần (sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp) thông qua thức (ý thức). Sự tiếp xúc này không chỉ làm phát sinh cảm giác (Thọ) mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành các phản ứng tâm lý dẫn đến hành động và tạo nghiệp.
Căn
Sáu căn bao gồm:
Nhãn căn (mắt): Tiếp nhận hình dạng, màu sắc.
Nhĩ căn (tai): Tiếp nhận âm thanh.
Tỷ căn (mũi): Tiếp nhận mùi hương.
Thiệt căn (lưỡi): Tiếp nhận vị giác.
Thân căn (thân): Tiếp nhận xúc chạm.
Ý căn (ý): Tiếp nhận ý niệm, tư tưởng.
Trần
Sáu đối tượng tương ứng mà các căn tiếp xúc là:
Sắc (hình dáng, màu sắc)
Thanh (âm thanh)
Hương (mùi)
Vị (vị giác)
Xúc (xúc giác)
Pháp (ý niệm, tư duy)
Thức
Thức là sự nhận biết sinh khởi khi có sự phối hợp giữa căn và trần, đóng vai trò trung gian làm cho sự tiếp xúc trở thành một kinh nghiệm nhận thức cụ thể.
Sự phối hợp
Xúc hình thành khi có sự kết hợp đồng thời giữa căn, trần và thức. Ví dụ, khi mắt (nhãn căn) tiếp xúc với hình dáng (sắc), nhãn thức phát sinh và tạo ra sự tiếp xúc trọn vẹn.
Phát sinh cảm giác (Thọ): Xúc là điều kiện cần thiết để cảm giác (vui, buồn hoặc trung tính) xuất hiện. Sự kết nối giữa căn, trần và thức mở ra các trải nghiệm cảm giác, tạo nền tảng cho các phản ứng tâm lý và hành động.
Khởi đầu của các phản ứng tâm lý: Sự tiếp xúc qua Xúc làm nảy sinh các cảm giác dẫn đến các phản ứng tâm lý như tham ái, sân hận hoặc si mê. Chính những phản ứng này trở thành động lực hình thành nghiệp.
Tạo ra nghiệp: Do sự dính mắc vào cảm giác dễ chịu (tham ái) hoặc sự phản kháng với cảm giác khó chịu (sân hận), chúng sinh tiếp tục tạo nghiệp. Nghiệp này trở thành nguyên nhân tái sinh, duy trì vòng luân hồi.
Nguyên nhân của dính mắc: Xúc làm phát sinh các cảm giác dễ chịu hoặc khó chịu, kích hoạt tham ái hoặc sân hận. Những phản ứng này khiến chúng sinh dính mắc vào trải nghiệm và tiếp tục duy trì vô minh.
Duy trì vô minh: Khi không nhận thức đúng về bản chất của Xúc, con người dễ nhầm lẫn rằng các cảm giác là thật, là "của mình", từ đó tăng cường chấp thủ và rơi vào vòng luân hồi bất tận.
Chánh niệm: Thực hành chánh niệm giúp nhận biết rõ ràng các cảm giác sinh ra từ Xúc mà không bị chi phối bởi sự phán xét hoặc dính mắc. Điều này giúp tâm thoát khỏi sự bám víu và giảm thiểu khổ đau.
Thiền quán: Bằng cách quán chiếu, hành giả có thể thấy rõ bản chất vô thường, vô ngã của Xúc và các cảm giác phát sinh từ nó. Điều này làm giảm sự chấp thủ và chuyển hóa các phản ứng tiêu cực.
Phát triển trí tuệ (Tuệ): Khi trí tuệ phát triển, hành giả hiểu rằng Xúc chỉ là kết quả của sự phối hợp giữa các duyên, không có thực chất, không thuộc về "cái tôi". Sự nhận thức này giúp đoạn trừ tham ái và vô minh, mở ra con đường giải thoát.
Xúc không chỉ là một yếu tố trong chuỗi nhân duyên mà còn là khởi nguồn của cảm giác (Thọ) và các phản ứng tâm lý. Sự nhận thức đúng đắn về bản chất của Xúc là chìa khóa giúp chúng sinh thoát khỏi sự dính mắc, đoạn trừ tham, sân si và tiến đến giải thoát hoàn toàn khỏi vòng luân hồi.